LL-L "Etymology" 2004.09.02 (07) [D/E]

[Lowlands-L]

======================================================================
L O W L A N D S - L * 02.SEP.2004 (07) * ISSN 189-5582 * LCSN 96-4226
http://www.lowlands-l.net * lowlands-l at lowlands-l.net
Rules & Guidelines: http://www.lowlands-l.net/index.php?page=rules
Posting: lowlands-l at listserv.linguistlist.org or lowlands-l at lowlands-l.net
Server Manual: http://www.lsoft.com/manuals/1.8c/userindex.html
Archives: http://listserv.linguistlist.org/archives/lowlands-l.html
Encoding: Unicode (UTF-8) [Please switch your view mode to it.]
=======================================================================
You have received this because you have been subscribed upon request.
To unsubscribe, please send the command "signoff lowlands-l" as message
text from the same account to listserv at listserv.linguistlist.org or
sign off at http://linguistlist.org/subscribing/sub-lowlands-l.html.
=======================================================================
A=Afrikaans Ap=Appalachian B=Brabantish D=Dutch E=English F=Frisian
L=Limburgish LS=Lowlands Saxon (Low German) N=Northumbrian
S=Scots Sh=Shetlandic V=(West)Flemish Z=Zeelandic (Zeêuws)
=======================================================================

From: Roger Thijs, Euro-Support, Inc. <roger.thijs at euro-support.be>
Subject: LL-L "Etymology" 2004.09.01 (05) [E]

> From: R. F. Hahn <lowlands-l at lowlands-l.net>
> Subject: Etymology
> > "Boulevard", like E "bulwark", is actually from MDu "bolwerc" (Mod Du
> > "bolwerk").
> Hey, not that I want to grab undue "credit" here, but what's that with the
> _...wark_ part?  The only Continental Lowlands varieties I know have
> /...arC/ where others have /...erC/ are the Saxon ones.

Hieronder het WNT lemma "bolwerk".

De boulevards kwamen in het midden van de 19e eeuw vaak op de plaats van de
oude stadsmuren.
In Tongeren wordt in de officiële Nederlandse namen van de vroegere
boulevards (nu een ringweg) het woord "wal" gebruikt; Pliniuswal,
Maternuswal etc., maar in het dialect gebruikt men "groaf" (cf Graben in
Aken)

mvg,
Roger

BOLWERK — voorheen ook BOLLEWERK —, znw. onz., mv. -en. Mhd. mnd. nnd.
bolwerk, nhd. bollwerk, mnl. bolwerc, eng. bulwark, dee. bulv{rk, zw.
bà lverk; en verder in andere talen overgenomen: poolsch bolwark, russ.
bolverk, fr. boulevard (voorheen boulever), it. baluardo. De afleiding staat
niet vast; mhd. bolwerk beteekent ook: werptoestel (zie D. Wtb. 2, 234),
hetgeen doet denken aan eene samenstelling met Bol (I), in den zin van:
kogel, of althans aan verwantschap met het bij BOLLEN (I) vermelde ohd.
bolôn, mhd. boln, slingeren, vanwaar ook mhd. boler, nhd. böller (ook bij
KIL. : „Boller vet. j. donderbusse. Balista”). Uit de bet.: werptoestel zou
zich dan die van: sterkte met werptoestellen, vervolgens in 't algemeen:
sterkte ontwikkeld hebben. Eene dergelijke etymologie vindt men bij S.
STEVIN, Sterctenbouw. 1 : „Bolwercken sijn de uijtstekende hoofden der
sterckten, ... Alsoo crijcht dit hooft den naam bolwerck, ... twelck soo
veel te segghen is, als werck om te wederstaen de bollen of clooten des
viants die daer op gheschoten worden, oock om van daer bollen na den viant
te schieten”. Doch er schijnt meer grond te bestaan om dit woord bolwerk af
te leiden van Bol (IV); het zou dan oorspronkelijk beteekend hebben: houten
schotwerk van palen of planken, palissadeering, later ook: aarden werk.
Hiervoor pleiten o. a. sommige plaatsen, bij SCHILLER-LÃœBBEN aangehaald,
voorts enkele plaatsen in het Gloss. Invent. v. Brugge , waar het met
blochuus wordt gelijkgesteld („Men maecte van den boomen blochuyzen ende
bollewercke”), en het beneden uit PLANT.  en KIL.  aangehaalde; maar vooral
strookt de blijkbaar zeer oude bet. 1, b) het best met deze afleiding. Verg.
echter ook BOLLAARD (II) en mnl. bolweert (VERDAM). Allen grond mist de
afleiding van Bol (I), in de bet. 8), die ook in de bovenstaande plaats uit
STEVIN doorschemert, of die van Bol (VI), waarmede HUYGENS (2, 447 ) speelt:
Wy maken Steden sterk met holl' en bolle wercken, Met voll' en drooge
gracht: wat winnen wy met stercken?
1) Eigenlijk.
a) In den vestingbouw. Uitspringend, gewoonlijk vijfhoekig gedeelte van een
fortificatiefront, bestaande uit twee naar buiten gerichte zijden of facen,
die onder een tophoek of saillant samenkomen, en uit twee flanken, die elk
eene face met de naastliggende gordijn of courtine of den aarden wal
verbinden. In de krijgskunde thans door bastion verdrongen. In den Teuth.
gelijkgesteld met veste, vestnisse, vestynge, berchfrede. || Bolwerck van
eerde. Bastillon de terre. Agger. Bolwerck met palen. Bouleuer de pilotes.
Vallum, PLANT. . Bol-werck, block-werck. Propugnaculum, agger, ... vallum,
KIL. . Een bolwerk beschieten, ondermynen, doen springen, MARIN . — Want ick
sal een leger in 't ronde om u slaen, ende ick sal u belegeren met
bolwercken, ende ick sal vestingen tegen u opwerpen, Jes. 29, 3 . De
gordinen der bolwercken ... hebben ... teghen het invallen haer
beschoeyinghen, S. STEVIN, Sterctenbouw. 3 . Dat de plomphouckichste of
onscherpste bolwercken ... voor de sterckste ... ghehouden worden, 39 .
Hooge Toorens voorzien met Bollewercken, V. MANDER, Il. 211 . Twee
bolwerken, aan elken kant (van een doorgestoken dijk) een, met geschut en
soldaaten voorzien, hielden den doorgang toegeblokt, HOOFT, N. H. 295 . De
beleegherden ... gingen ... een halve maan ... van slyk en andere bondighe
stoffe, opwerpen; hechtende de einden, elk met een hoogh en vast bolwerk,
... aan d'ouwe vesten, 302 . Op de Stadts Mueren sijn hier, ende daer eenige
houte Bolwercken, in welcken eenige Soldaten de wacht houden, Begin e.
Voortg. 12, 12 a . Dat een Flanc in 't Front genoegsaam bedekt was, wanneer
men voor de punct van 't Capitale Bolwerk een Halvemaan leide, V. COEHOORN,
N. Vestingb. 1 . Zesentwintig ... Bolwerken ..., met steen bemuurd, en, door
hooge steenen gordynen of muuren, die voor de aarden wallen lagen, aan
elkanderen gehegt, WAGEN., Amst. 1, 48 a . De walgang der bolwerken ...
volgens eene getrokken lijn door de keelen van de eene gordijn tot de
andere, B. W. a. 580 1º . Het geweldige kasteel ..., dat met twee zijner
bolwerken in den stroom baadde, SLEECKX 3, 109 . De Britsche gaeldery raeckt
nu de punt van 't bolwerck. Men mijnt van wedersijds, men wroet gelijck de
mol sterck. De walscherm springt in 't end, door kracht van 't monnicxkruyd,
VONDEL 2, 620  (zie ook 2, 724 ; 3, 20 ).
— In vele steden zijn de bolwerken vanouds als begraafplaatsen gebruikt. ||
Er liggen al drie (kinderen) van hem op het Bolwerk, op de begraafplaats
(aº. 1891). — Men sal de begravinge van de afgestorven Lichamen binnen dese
Stadt doen ..., alleenlijck op de Begraefplaetsen op de Bol-wercken deser
Stede, Keuren v. Leyd. 115 . Men stop ze (de armen) in eene grenenhouten
kist, draagt ze ... langs achterstraten naar een afgelegen bolwerk enz.,
HASEBROEK, Waarh. en Dr. 7 .
— Bij het slechten der vestingmuren zijn in onzen tijd vele stadsbolwerken,
met behoud van den ouden naam, tot wandelplaatsen aangelegd. Zoo heeft men
te Haarlem het Staten- en het Prinsenbolwerk, te Utrecht het Lucasbolwerk.
Verg. de hedendaagsche beteekenis van fr. boulevard. || Hij placht voor den
ontbijt een bolwerkje om te wandelen (aº. 1891).
— Zelden in toepassing op eene binnen eene stad opgeworpen versterking
(verg. BOLWERKEN, bij 1). || De magistraat richtte een bolwerk binnen de
stad op, dat met busschen en kruid voorzien werd, om de gemeente in bedwang
te houden, BILD., Gesch. d. Vad. 4, 29 .
b) In den dijkbouw. Paalwerk, bestaande uit balken, verbonden met gordingen
en ijzeren bouten, dienende ter versterking van een zeedijk. Zie Handv. v.
Rijnl. 95  vlgg.; G. DE VRIES, Dijks- en Mb. 261 . Evenzoo eng. bulwark,
nnd. bollwark (zie BERGHAUS). Verouderd. || Dat sy gheordonneert hebben een
Bolwerck ende Platinge van hout ende van yser te maken aen den Dijck tot
Ypesloot, buyten ende binnen 's Dijcx, Handv. v. Amst. 361 a (aº. 1440) (zie
ook 362). Alle Bolwercken ... an den Dijck tuschen Amsterdam ende Sparendam,
326 a (aº. 1544). Den voorschreeven dyck met den bolwercken ende bepaalingen
... alsoo na te volgen ende ... alsoo bepaald te onderhouden, Handv. v.
Haerl. 123 (aº. 1467). 't Zeegewormte rand voortaan Houten wal noch bolwerk
aan; 't Zal noch paal noch gording knaagen, Nu, langs de oevers van dit
oord, Zwaare keijen 't water weeren, V. WINTER, Amst. 73 . Ga, Neêrland,
volg Natuur, en dek uw kostbre dijken, Voor d'aanval van een vloed die alles
doet bezwijken, ô Dek ze voor dien storm met bolwerk en ravet, Die 's waters
heirspits breekt wanneer het strandwaart zet! BILD. 6, 336 .
— Spreekw. zegsw. Een otter in het bolwerk (HARREB. 1, 75 a ), er is onraad
(t. w. omdat otters de bolwerken doorknagen). O. a. als titel van een bekend
hekeldicht van VONDEL (3, 83 ).
2) Figuurlijk.
a) In toepassing op eene streek, stad enz., die ter beschutting van een land
strekken. || Bamba (eene streek) is als het Bolwerck des Rijckx, vermits de
Luyden daer alder-couragieuste zijn, Begin e. Voortg. 16, 11 a . Het (ons
land) ligt, als een bolwerk, aan het ééne uiteinde der Fransche
verdedigings-liniën, V. D. PALM, Gedenkschr. 26 . Met zijne wapens in Spanje
te voeren, maakte hij het Pyreneesch gebergte tot een bolwerk voor zuidelijk
Frankrijk tegen diens geduchte vijanden, DAVID, Hist. 3, 140 . Bij 't
naadren van gevaar Omgordde zij haar borst, ten bolwerk voor den lande (Aan
Antwerpen), LEDEGANCK 146 .
— Met betrekking tot beginselen, denkbeelden enz., in een 2den nv. genoemd,
die gehandhaafd en verdedigd worden. || Nederland was in de 17de eeuw een
bolwerk van het Protestantisme (aº. 1891). — Ja, een bolwerk der vrijheid is
zij (de Leidsche Hoogeschool) geweest, van hare stichting af tot op heden,
M. DE VRIES, De Vad. d. Vad. 25 . Hij (Vom Stein) heeft ... Pruisen tot een
politiek, maar bovenal tot een maatschappelijk bolwerk van vooruitgang in
Duitschland gemaakt, QUACK, Stud. 15 .
b) In toepassing op personen die een ander tot schuts verstrekken, op wie
iemand bouwt. Dichterlijk. || Eene uitverkoren schaar: 's Lands bolwerk in
den nood, 's lands toevlugt in 't gevaar, H. H. KLIJN, Zwits. 36 . Hy (God)
is voorwaer mijn rotze sterck, Mijn heylandt ende bollewerck, MARNIX, Ps.
62, 1  (zie ook CAMPHUYZEN, Ps. 28, 1 ). Zoo moet uw Echtgespan den Staet
Een bolwerk, stut en toeverlaet, Verstrekken, K. BRANDT, Poëzy, 153 .
c) In toepassing op onstoffelijke zaken, die ter beschutting strekken, als
eene verschansing waarbinnen iets veilig bewaard is. || Dat de Gierigheydt
... gestelt was in u herte binnen dat vast schijnende bol-werck des Logens,
op sulc vroedtmaken gevest zijnde, COORNHERT 1, 305 d . De wijle onse moeder
de H. Kercke dat selue (het woord „sacrament”) tot hare stercste bolwerck
gebruyct, ende altijt inden mont heeft, MARNIX, Byenc. 3, 2 (bl. 171 a) .
Konden vestingmuren door trompetgeschal ten val gebragt worden, op het
klinken van Da Costa's koperen speeltuig zouden de bolwerken van hetgeen hij
noemde den geest der eeuw te gruizel zijn gestort, BUSKEN HUET, Fant. 1, 170
. Zwitserland is beschut door een bolwerk sterker dan alle legers, door de
genegenheid der volkeren, BERGMANN, Nov. 261 . Doen sach de Spaenjaert eerst
... Waer onse sterckten syn en rechte bollewercken. En dat de muyr, de wal,
seer weynich daer toe doet, Maer dat de vryheyt licht gegraven int gemoet,
HEINSIUS, Ned. Poëm. 6 .
— Vergezeld van eene bepaling met tegen, datgene vermeldende wat afgeweerd
moet worden. || Zij ... vind in haare onverschilligheid een onverwinbaar
bolwerk tegen alle verdriet, Wildsch. 6, 144 . De groote meesters van
vroegeren tijd hadden haar eene wet gegeven, die een bolwerk was tegen alle
platheid, onbeduidendheid en kleinheid, VOSMAER, Amaz. 86 . 't Wijsgeerig
denkbeeld is verdwenen, Dat stevig bolwerk tegen 't leed (De Lamartine in
zijne ramp), V. ACKERE, Winterbl. 38 .
d) In andere figuurlijke toepassingen. || Hy heeft my rontom besett ende
besloten, als met bollewercken der elenden, Kantt. op Klaagl. 3, 5 . Gy
(vrouw), blijf in u bevang; daer sijn uw vaste mueren, Uw slot, uw
bolle-werck, uw rots, uw trouwe vest, CATS 1, 366 a . Natuur zorghvuldigh om
ons hier in te verstercken, Heeft onzen mond verzorght met dobb'le
bollewercken, Op dat de losse tongh niet licht uytbarsten mocht Met eenigh
schand'lijck woort enz., VONDEL 1, 241 .
Afl. Bebolwerken, ontbolwerken (zie die woorden).
Samenst. In de bet. 1, a). Bolwerkingsgordijn, gordijn tusschen twee
bolwerken (S. STEVIN, Sterctenbouw. 4, 9, 45 - 47  enz.); bolwerksgracht
(„buiten in de bolwerksgracht, Volgt, door 't gekreukte lisch, Een Tweede
schaar het dof gerucht”, STARING 1, 66 ); bolwerkshoek, een der (vijf)
hoeken van een bolwerk („Waer deur de bolwercx houcken H ende K oock te
scherper of onplomper vallen, ende vervolghens te crancker sijn”, S. STEVIN,
Sterctenbouw. 76 ); bolwerksoor, ronde uitbouw in een der schouderhoeken van
een bolwerk, thans orillon genoemd; bolwerk(s)paal („Een Duitsche huurling
... klauterde op een bolwerkpaal”, TOLLENS 10, 83 ); bolwerkspunt, spits,
tophoek van een bolwerk (RUSE, Verst. Vest. 32 ); bolwerksstichter (BILD.,
Gesch. 4, 29 ); bolwerk(s)straat, hier en daar, b. v. te Leiden, als naam
eener straat die naar een (voormalig) bolwerk leidt; bolwerkstoren, toren in
een bolwerk of van een bolwerk voorzien; bolwerkswal.
— Als tweede lid. Hoorn-, kroonbolwerk („Zelfs de oudste inwoners (weten) de
ligging der vroegere ... hoorn-, kroon- en andere bolwerken (der oude
citadel van Antwerpen) niet meer ... aan te wijzen”, SLEECKX 12, 5 );
platbolwerk (S. STEVIN, Sterctenbouw. 6 ); stadsbolwerk. Voorts: Ombolwerken
(zie ald.) .

***

From: R. F. Hahn <lowlands-l at lowlands-l.net>
Subject: Etymology

> eng bulwark
>  poolsch bolwark,
< Kashubian < Lowlands Saxon _bolwark_ ~ _bulwark_?

> russ. bolverk
< Dutch _bolwerk_?

Groeten,
Reinhard/Ron

==============================END===================================
* Please submit postings to lowlands-l at listserv.linguistlist.org.
* Postings will be displayed unedited in digest form.
* Please display only the relevant parts of quotes in your replies.
* Commands for automated functions (including "signoff lowlands-l") are
  to be sent to listserv at listserv.linguistlist.org or at
  http://linguistlist.org/subscribing/sub-lowlands-l.html.
=======================================================================