LL-L "Language contacts" 2003.02.09 (05) [D/E]

[Lowlands-L]

======================================================================
 L O W L A N D S - L * 09.FEB.2003 (05) * ISSN 189-5582 * LCSN 96-4226
 http://www.lowlands-l.net  * admin at lowlands-l.net * Encoding: Unicode UTF-8
 Rules & Guidelines: http://www.lowlands-l.net/rules.htm
 Posting Address: lowlands-l at listserv.linguistlist.org
 Server Manual: http://www.lsoft.com/manuals/1.8c/userindex.html
 Archives: http://listserv.linguistlist.org/archives/lowlands-l.html
=======================================================================
 You have received this because you have been subscribed upon request.
 To unsubscribe, please send the command "signoff lowlands-l" as message
 text from the same account to <listserv at listserv.linguistlist.org> or
 sign off at <http://linguistlist.org/subscribing/sub-lowlands-l.html>.
=======================================================================
 A=Afrikaans Ap=Appalachian B=Brabantish D=Dutch E=English F=Frisian
 L=Limburgish LS=Lowlands Saxon (Low German) N=Northumbrian
 S=Scots Sh=Shetlandic V=(West)Flemish Z=Zeelandic (Zeêuws)
=======================================================================

From: Roger Thijs, Euro-Support, Inc. <roger.thijs at euro-support.be>
Subject: LL-L "Language contacts" 2003.02.08 (06) [E]

> From: R. F. Hahn <sassisch at yahoo.com>
> Subject: Language contacts
> Any further information, especially pertaining to language (with an
emphasis on a Lowlands connection), would be warmly welcomed.

Below some excerpts referring to Amsterdam before 1940. It is basically a
collection of interviews of what people remembered about Jewish live in
Amsterdam before the war.

Quoted from:
Herinnering aan Joods Amsterdam
Samengesteld door Philo Bregstein, Salvador Bloemgarten
Tekstverzorging Joka Bloemgarten-Barends
Derde druk, 1994 (Amsterdam, De Bezige Bij Reuzenpaperback 2)
ISBN 90-234-3390-4;  340 pp

.. [p. 13] De sefardische joden effenden in Amsterdam het pad voor de
asjkenazische of hoogduitse Joden, in hoofdzaak afkomstig uit Duitsland en
Polen. Dezen vestigden zich voor het eerst in Amsterdam in 1620, ongeveer
een kwart eeuw na de komst van de eerste Sefardim.

.. [p. 16 ] Veranderde er dus in het tijdvak van de koningen Willem I en
Willem II weinig in de sociaal-economische positie van de Am-[p.
17 ]sterdamse Joden, op cultureel gebied veranderde er wel degelijk iets.
Met volledige instemming van de godsdienstige leiders der joodse gemeenschap
werd op joods-godsdienstige scholen het Jiddisj als voertaal vervangen door
het Nederlands. Veel Joden gingen bovendien ook de stads-armenscholen
bezoeken, waar het lager onderwijs uiteraard in de Nederlandse taal werd
gegeven. Het initiatief hiertoe ging uit van de overheid, die hoopte dat de
Joden via het onderwijs in de Nederlandse taal zich zouden gaan assimileren
aan de christelijke Nederlanders. Meer en meer gingen ook de notabele Joden
het Jiddisj als een barbaars jargon beschouwen, ook wanneer zij in religieus
opzicht orthodox-joods waren. Van harte werkten ze dan ook samen met de
overheid bij diens pogingen de Joden d.m.v. het Nederlands te assimileren.
Als schrijftaa1 verdween het Jiddisj al spoedig geheel. Na 1850 wordt het
Nederlands de algemene spreektaal van de Amsterdamsejoden, zij het dat dit
Nederlands vaak zo doorspekt bleef met Jiddisje termen, dat een niet-Jood of
een geassimileerde Jood moeite had dit Nederlands te verstaan.
De assimilatie d.m.v. de taal beoogde bepaald niet de joden van hun
godsdienst te vervreemden. Tot 1861 gaf de regering subsidie aan de joodse
godsdienstscholen, waardoor ook onder de armen een redelijk niveau van
kennis van de eigen godsdienstige cultuur kon worden gehandhaafd. Vóór het
einde van de negentiende eeuw werd onder assimilatie meer verstaan een
formele aanpassing aan Nederlandse omgangsvormen dan een werkefijk opgeven
van de eigen identiteit.
[...] De Amsterdamse Joden raakten in de negentiende eeuw echter ook
vervreemd van de grote Oostjoodse gemeenschappen, met wie zij met meer
konden communiceren in het Jiddisj. ...

[p. 99]... DAVID RICARDO
Die trotse Portugezen hebben niet gaarne verkeerd met de Oostjoden (= de
afstammelingen van de in de zeventiende en achttiende eeuw naar Amsterdam
geëmigreerde Joden uit Duitsland en Oost-Europa: de zogenaamde hoogduitse
Joden).

Ze hebben een speciale vereniging opgericht om die vluchtelingen uit
Oost-Europa te ondersteunen, ze hebben ze aan huizen geholpen, ze hebben ze
aan baantjes geholpen, maar dat ze met ze aan één tafel zouden gaan zitten,
dat was natuurlijk minder waarschijnlijk. En nog minder waarschijnlijk was
het dat zij hun dochter zouden geven aan de zoon van een van die mensen.
Want als een Portugese aan een Todisko (= Duitser) moest worden
uitgehuwelijkt, dat was een familiair ongeluk. En de Portugese mannen
trouwden liever met een christin dan met een Todiske. Er was ook een beroemd
gezegde bij die oude Portugezen, en dat was in een heel speciaal dialect, zo
zwaar-tongig, van een man die tegen zijn vrouw zegt: 'Geef dat gezegende
kind een koekie en dat todiskisch kind een half koekie.'

[p. 100]... LOE LAP
De hoogduitse joden, zoals ze genoemd werden, dat waren de gewone joden, en
de Portugezen waren de joden uit het Zuiden. En je kon het ook horen aan de
uitspraak van het Hebreeuws.
Ze scholden ook tegen mekaar, de Portugezen en de niet-Portugezen, in m'n
jeugd. Want ja, als zo'n jongetje nou Cardozo heette, dan wistje dat hij
Portugees was. En dan zei je als hij wat zei: 'Ga weg mesjoggene Portugees',
want Portugees is mesjogge. Misschien heeft er ooit een Portugees 's iets
geks gedaan en dan waren alle Portugezen mesjogge.

AARON VAZ DIAS
Als vroeger een Portugese jood met een hoogduits meisje wilde trouwen, dan
was dat een mésalliance! De Portugezen hadden kapsones, zei men. Zoals
bekend, kwamen de Portugezen naar Holland met veel geld en relaties. Veel
legaten zijn nagelaten voor speciale doeleinden: zo is er bijvoorbeeld de
'Sortes', een legaat voor huwelijksgifien, die alleen meisjes konden
trekken.... Als een meisje iets getrokken had en ze wilde trouwen [p. 101]
met een hoogduitse jongen, dan kreeg ze, heel vroeger, niets. Later werd dat
veranderd in de helft van het bedrag en weer later zijn er nog andere
wijzigingen in aangebracht.[...]

[p. 100] MAX VAN SAXEN
Er was een kleine sjoel in de Commelinstraat, een chewresjoel, een
buurtsjoeltje waar de mensen uit de buurt bijeen kwamen om contact te
houden, en waar geen rabbijn was. Dat was vrij dicht bij de Linnaeusstraat
en op zaterda-[p. 101]gen en op joodse feestdagen ging ik daarheen. De
chazan was een onderwijzer die zangles gaf aan het seminarium. En voor zo'n
klein sjoeltje hadden we een hele goede chazan. Er kwam ook een heel oud
mannetje, dat nog in de verte familie van me was en die fungeerde als
rabbijn. En er was een meneer die een hoedenzaak had in de Dapperstraat -
zijn dochter leeft nog - en er was ook een firmant van een chocoladefirma,
Dünner & De jong, en die was ook op joods gebied heel goed ontwikkeld. Maar
er was ook een voddenman die daar in de buurt woonde.
Een merkwaardigheid was dat men dingen mocht doen in de sioel, die werden
van te voren bij opbod verkocht, in het Jiddisj. En dan zei de sjamasj, de
bediende: 'Wie betaalt er drie stuiver om de Thora-rol te mogen optillen?'
En dan werd er uit de sjoel geroepen: 'Vier!' En een oom van mij was een van
de bestuursleden; hij moest precies bijhouden wat de mensen moesten betalen,
want dat mochten ze op die dag zelf niet doen. En daar had hij een
perkamenten boek voor met gaatjes er in, waar de namen van de leden in
stonden en de bedragen bovenaan. En dan haalde hij een veter door een gaatje
bij de man die zo'n voorrecht had gekocht, en dat dan later moest betalen.
In de grotere, officiële sioelen gebeurde dit niet op die manier.

[p. 109] LOE LAP
Ik zat op de joodse school Talmud-Thora in de Boerhaavestraat. En die joodse
school dat is op zich een giller, want de verhoudingen lagen daar heel
anders dan op openbare scholen. Joodse leraren konden geen gezag krijgen bij
joodse leerlingen. Want Joden onderfing hebben toch geen gezag voor elkaar?
[...]
[p. 110] s Ochtends om negen uur begon je met Hebreeuws, anderhalf uur lang.
We leerden uit de Thora en we lazen 'tefillimgebeden', en Rashi en nog zo'n
paar rabbijnen die speciale boeken hadden geschreven over het geloof. En die
moestje dan ook leren. je dreunde het in je hoofd op, maar het had geen
enkele inhoud voor je. Ik geloof dat het een contra-uitwerking heeft gehad;
ik ben het gaan haten.

[p. 322]
Na 1945
[...]
LEEN RIMINI
Na de oorlog was het zo erg dat et geen Portugese joden waren. Dan stond ik
achter de toonbank van de Coöperatie in de Jodenbreestraat, en dan werd ik
geroepen omdat ze geen tiende man hadden. Dan stond ik met m'n wittejasje en
een regenjas er overheen in die kerk om die mensen een plezier te doen,
zodat ze het gebed konden doen. Zonder overigens iets voor die godsdienst te
voelen, hoor!

[p. 333] Verklarende woordenlijst

asjkenazisch, hoogduits.
baltefille, gebedsvoorlezer.
bar-mitzwah, kerkelijke meerderjarigheid van een jongen op dertienjarige
leeftijd.
broche, zegen (spreuk).
chaloets, iemand die zich voorbereidt: op emigratie naar Palestina/ Israël
(meervoud: chaloetsim).
Chanoekah, feest dat de opstand der Maccabeeën gedenkt.
chassidisme, stroming in het Oosteuropese jodendom, die het accent legt op
de gevoelsmatige beleving van de godsdienst.
chazan, voorzanger in de synagoge.
chazanoet, de kunst van het voorzingen.
chazones, rituele gezangen.
chewre, vereniging, gezelschap.
choepah, choppe, huwelijk.
chomets, gewoon gezuurd brood.
chotspe, brutaliteit.
dawwenen, bidden.
droosje, predikatie.
Eretz Israël, het land Israël.
goj, vreemdeling, niet-jood.
golah, verstrooiing der Joden.
hachsjarah, voorbereiding op emigratie naar Palestina/Israël door middel van
het aanleren van een vak.
halachische literatuur, literatuur betreiffende de joods-religieuze wetten.
havdalah, uitgang van de sabbat.
hewaaf, vijf zes.
Jehoede Jood.
jiddisjkat, joodse dingen.
Jom Kippoer, Grote Verzoendag.
jomtof, jomtef, jontof, joodse religieuze feestdag.
kabbalistisch, van Kabbala: joodse mystieke overlevering.
kasjroet, het kosjer-zijn.
kesause mangelen, Curaçaose amandelen: pinda's.
kidoesj, heiliging van de sabbat.
koefnoen, voor niks, gratis.
kosjer voedsel, voedsel overeenkomstig met de spijswetten.
lewajah, lewaje, begrafenis.

[p. 334]
lijfgabber, boezemvriend.
mageen David, Davidsster.
Masjieach, Messias, verlosser.
matzes, ongezuurde broden.
mazzel, geluk.
mazzel en broche, geluk en zegen.
merode, armoede.
mesjogge, gek.
minje maken, het voor een godsdienstoefening vereiste tiental mannen vormen.
Misjnah, codificatie van rabbijnse uitspraken, die gedurende een aantal
eeuwen mondeling waren overgeleverd.
misipoche, familie.
misjpochologie, kennis van families (schertsend gebruikt).
moutse galletjes, kleine gallebroodjes, gebruikt voor het 'moutse maken',
dat is de lofzegging voor het brood.
nasj, snoep.
nebbisj, uitroep van medelijden.
oren, bidden.
Poeriem, feest dat gedenkt dat Esther de antisemiet Haman uitschakelde.
ponum, gezicht, gelaat.
rabonim, rabbijnen.
Rasji, beroemd middeleeuws commentator.
risjes, antisemitisme.
Rosj Hasjanah, joods Nieuwjaar.
s(j)abbath, sjabbes, joodse rustdag: zaterdag.
sefardisch, spaans, iberisch.
Seideravond, begin van het joods Pasen, gevierd o.a. door voorlezing van het
 verhaal van de uittocht der Joden uit Egypte.
sjamasj, sjammes, koster van de synagoge.
sjikse, niet-joodse vrouw.
sjiwwe zitten, zeven dagen na het overlijden van een naaste bloedverwant op
een laag stoeltje of op de grond zitten ten teken van rouw.
sjoel, synagoge.
sjmoezen, praten, babbelen.
snoge, afkorting van het portugese 'esnoga' = synagoge.
sjouchet, rituele slachter.
talles, gebedsmantel.
Talmud, rabbijnse commentaren op het Oude Testament.
Tenach, Bijbel, Oude Testament. Thora, de vijf eerste boeken van het Oude
Testament, de zogenaamde [p. 335] 'boeken van Mozes', bevattende de joodse
wetten.
Touroh, hoogduitse spelling van Thora.
zichro (u)no livrocho, zaliger nagedachtenis.

----------

From: R. F. Hahn <sassisch at yahoo.com>
Subject: Language contacts

Thanks for posting the very interesting extracts (above), Roger.  The
situations they describe seem to be by and large consistent with comparable
situations elsewhere in the world and also with what we know about the
history of Jewish settlements along the continental North Sea coast:

(1) Communities of Sepharidic (i.e., Iberian) and Ashkenazic (i.e., "German"
> East European) Jews were/are divided and unwilling or reluctant to
intermarry.

(2) Disdain of Yiddish, even by those whose native language it was/is.  This
has been the case throughout the history of the language.  The earliest
known Yiddish publications were Yiddish prayers and ritual instructions
written for females (assumed to know little or no Hebrew), hence an image of
Yiddish as the "women's language" and "mothers' language," even though it
was the first and everyday language of males also, the difference being that
traditionally only males were taught Hebrew (the "Sacred Tongue").  There
was a fair bit of polarization at the end of the 19th and beginning of the
20th centuries when on the one hand there was a movement to afford Yiddish
recognition and respect and on the other hand there was a tendency toward
disdain and repression regarding the language, even among native speakers
(much like in the cases of Scots and Lowlands Saxon [Low German]), seeing
German as superior and consequently Lithuanian Yiddish superior to other
dialects due to being closer to German.  This latter tendency lasted pretty
much until World War II.

(3) The Yiddish-speaking communities of the continental North Sea coast
traditionally hail primarily from Poland and Lithuania, and Ladino forms of
Hebrew words coexist with Yiddish forms.  The glossary you kindly appended
seems to generally corroborate this; e.g.,

(jiddisjkat =) ייִדישקײַט _yidiškayt_ = "Lithuanian" = NE Yid. ['jidiškaıt]
= "Polish" = Mid-E Yid. ['jidiška:t] 'Jewishness', 'Judaism'

(kasjroet =) Hebr. כשרות _kašruth_ > E Yid. ['kašres], Ladino [kašrut]
'dietary laws'

(chazan =) Hebr. חזן _ħazan_ > E Yid. ['xazn=], Ladino [ħa'zan] ~ [xa'zan]
'cantor'

(chazanoet =) Hebr. ×—×–× ×•×ª _ħazanuth_ > E Yid. [xa'zÃ¥nes] ~ [xa'zones],
Ladino [xaza'nut] ~ [ħaza'nut] 'cantorial art', 'cantorship'

(choepah, choppe =) Hebr. חופּה _ħopah_ > E Yid. ['xUpe], Ladino [ħu'pa] ~
[xu'pa] 'wedding canopy'

(Jehoede =) Hebr. יהודי _yahudi_ > E Yid. ייִד [jid] (~ יהודי [ja'hudi]),
Ladino יהודי [jahu'di] 'Jew' (cf. E Yid. יוּדע ['jude] 'German Jew' < German
_Jude_)

(lewajah, lewaje =) Hebr. לװיה _lewayah_ > E Yid. [le'vaje], Ladino
[leva'ja] ~ [lewa'ja] ~ [leβa'ja] 'funeral'

(s(j)abbath, sjabbes =) Hebr. שבת _šabath_ > E Yid. ['šabes], Ladino
[sa'bat] ~ [sa'βat] 'Sabbath', 'Saturday'

(mageen David =) Hebr. מגן דויד _magen dawi(y)d_, E Yid. ['mågŋ= 'dåvid] ~
['mogŋ= 'dovid], Ladino [ma'γen da'vid] ~ [ma'γen da'wid] ~ [ma'γen da'βid]
'Star of David'

(sjamasj, sjammes =) Hebr. שמשׂ _šamaŝ_ = E Yid. ['šames] = Ladino [ša'maŝ] ~
[ša'maš] 'beadle'

> misipoche, familie.

I assume that should be _misjpoche_ = Hebr. משפחה _mišpaħah_ = E Yid.
[mıš'påxe] ~ [mıš'poxe] = Ladino [mišpa'ħa] ~ [mišpa'xa] 'family', 'clan' (>
Rothwelsch > German _Mischpoche_ [mıš'påxĕ] 'clan', 'mob', 'kid and
caboodle').

Regards,
Reinhard/Ron

==================================END===================================
* Please submit postings to <lowlands-l at listserv.linguistlist.org>.
* Postings will be displayed unedited in digest form.
* Please display only the relevant parts of quotes in your replies.
* Commands for automated functions (including "signoff lowlands-l") are
  to be sent to <listserv at listserv.linguistlist.org> or at
  <http://linguistlist.org/subscribing/sub-lowlands-l.html>.
=======================================================================